Latin :«Nos te Graecorum et Orientis imperatorem appellabimus» με την προϋπόθεση να βαφτιστεί χριστιανός και να γίνει το οπλισμένο χέρι της Αγίας Έδρας
Είχαν περάσει δέκα περίπου χρόνια από την Αλωση, οι σχέσεις της Καθολικής Εκκλησίας με την (ανθενωτική) Εκκλησία της Ανατολής είχαν στην πραγματικότητα διακοπεί, όταν ο τότε πάπας της Ρώμης Πίος ο B΄, ο κατά κόσμο Aeneas Sylvius Piccolomini, αποφασίζει να συντάξει μια επιστολή στα λατινικά, αποδέκτης της οποίας ήταν ο Μεχμέτ, ο Πορθητής της Κωνσταντινουπόλεως
Να σημειωθεί αμέσως πως δεν είναι βέβαιο αν στάλθηκε τελικά το επιστολικό αυτό κείμενο στην Κωνσταντινούπολη, καθώς μάλιστα στα 1464 πέθανε ο επιστολογράφος, αλλά κανείς στην έρευνα δεν αμφισβητεί πως η επιστολή γράφτηκε (πιθανότατα στα τέλη του 1461) και πως αποτελεί ένα κείμενο που απηχεί τις απόψεις τού τότε πάπα· και ακόμα είναι εξακριβωμένο πως το κείμενο της επιστολής τυπώθηκε λίγα χρόνια αργότερα, πριν πάντως πεθάνει ο Πορθητής, στην Κολωνία, στο Τρεβίζο και στη Ρώμη. Κατά συνέπεια τα περιεχόμενά της, ακόμα και αν η επιστολή δεν επιδόθηκε στον υπαρκτό παραλήπτη της, έγιναν -μπορούσαν να γίνουν- γνωστά στην Κωνσταντινούπολη με μια από τις πολλές εκδόσεις που γνώρισε το κείμενο της επιστολής. Διότι είναι δύσκολο να φανταστούμε πως ένα έντυπο με τον βαρύγδουπο τίτλο Pii Secundi Pontificis Maximi: Ad Illustrem Mahumetem, Turcorum Imperatorem, Epistula (Πίος ο B΄, Μέγας Ποντίφικας, προς τον Εκλαμπρότατον Μωάμεθ, αυτοκράτορα των Τούρκων, Επιστολή), όπως τιτλοφορείται η επιστολή στην έκδοση για παράδειγμα του Τρεβίζο του 1475, δεν προκάλεσε το ενδιαφέρον κάποιου· και αυτός ο κάποιος, είτε ήταν πρεσβευτής είτε μέλος της κοινότητας των καθολικών που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη είτε υπέρμαχος των συμφερόντων της Πύλης, δεν θέλησε να προσφέρει αυτό το έντυπο -ή απλώς να το καταστήσει γνωστό- στον δηλούμενο αποδέκτη της περιεχόμενης επιστολής. Με άλλα λόγια, μοιάζει απίθανο ο Πορθητής να μην έμαθε την πρόταση της Καθολικής Εκκλησίας, έστω και αν ο πάπας που την συνέταξε είχε στο μεταξύ πεθάνει.
Η πρόταση της Καθολικής Εκκλησίας
Η Ορθόδοξη Εκκλησία μέσω της εμπλοκής του Πορθητή στα της επαναλειτουργίας του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως του είχε προσφέρει, όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο μας, μια έμμεση νομιμοποίηση στις συνειδήσεις τουλάχιστον των χριστιανών υπηκόων της αυτοκρατορίας. H Καθολική Εκκλησία ήταν περισσότερο ριζοσπαστική στις υποσχέσεις της αλλά και λίγο, ίσως, ουτοπική στον οραματισμό της.
Μολονότι το κείμενο της επιστολής είναι μακρότατο (στην έκδοση του Τρεβίζο κατελάμβανε 56 τυπωμένα φύλλα, 112 σελίδες), αξίζει να παρακολουθήσουμε εδώ τα κύρια σημεία, εκείνα τουλάχιστον που έχουν σχέση με τη νομιμοποίηση του Πορθητή και τις αναφορές στην Ορθόδοξη Εκκλησία, για να δικαιολογήσουμε και τους παραπάνω χαρακτηρισμούς.
Αποκάλεσα την πρόταση της Καθολικής Εκκλησίας «λίγο, ίσως, ουτοπική», διότι ζητούσε από τον χαλίφη Πορθητή να βαπτιστεί και να γίνει χριστιανός, να αλλάξει το θρήσκευμά του χάνοντας έτσι τη νομιμοποιητική βάση της εξουσίας του για τους μουσουλμάνους υπηκόους του – οραματιζόμενη μάλιστα την πράξη του αυτή να την ακολουθούσαν και οι άλλοι μη χριστιανικοί λαοί της Ανατολής. Και ήταν «ριζοσπαστική», διότι η νομιμοποίησή του από την Καθολική Εκκλησία θα ήταν άμεση και ανεπιφύλακτη: θα σε εγκαταστήσουμε νόμιμο ηγεμόνα όλων αυτών των λαών, «θα σε ονομάζουμε αυτοκράτορα των Ελλήνων και της Ανατολής» («Nos te Graecorum et Orientis imperatorem appellabimus»), του υπόσχεται ο πάπας Πίος B΄, και δεν θα προσφέρουμε πλέον τη βοήθειά μας σε όλους εκείνους τους χριστιανούς που φεύγουν από το κράτος σου και έρχονται σε μας.
Στο εύλογο ερώτημα: βάσει ποιας νομιμότητας η Καθολική Εκκλησία θα έχριζε και θα εγκαθιστούσε τον, χριστιανό πλέον, Πορθητή της Κωνσταντινούπολης σαν νόμιμο ηγεμόνα των Ελλήνων και της Ανατολής; Η απάντηση ούτε απλή είναι, ούτε στην πραγματικότητα αφορούσε τον Πορθητή· έχει να κάνει με τα πολιτικά ιδεολογήματα του δυτικού κόσμου για τους νόμιμους διαδόχους του ρωμαϊκού κράτους.
Η Καθολική Εκκλησία, που τον 8ο αιώνα είχε εμφανιστεί σαν κληροδόχος μετά την πτώση του δυτικού ρωμαϊκού κράτους του imperium romani, κληροδόχος ενός δικαιώματος που το παραχώρησε, τα Χριστούγεννα του 800 μ.Χ., στον Καρλομάγνο, θέλησε τον 15ο αιώνα, μετά την πτώση του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους, του βυζαντινού κράτους, να εμφανιστεί και πάλι σαν νόμιμη διάδοχος του αντίστοιχου imperium και διαπραγματευόταν να το παραχωρήσει, υπό όρους, στον νέο κυρίαρχο της Κωνσταντινούπολης.
Το δέλεαρ της νομιμοποίησης
Ο πρώτος όρος που έθετε ο επικεφαλής της Καθολικής Εκκλησίας ήταν ο Πορθητής να γίνει χριστιανός, το δεύτερο που έπρεπε να υποσχεθεί ήταν ότι θα προσέφερε τον ισχυρό βραχίονά του, προκειμένου να τιμωρηθούν όλοι εκείνοι που πλήττουν τα δικαιώματα της Καθολικής Εκκλησίας και επαναστατούν εναντίον της μητέρας Εκκλησίας τους. Σαφής νομίζω αναφορά στους ανθενωτικούς που δεν ήθελαν να εφαρμόσουν όσα αποφασίστηκαν στη Σύνοδο της Φλωρεντίας και τώρα συνεργάζονταν μαζί του. Θα ζητήσουμε τη βοήθειά σου, γράφει ο Πίος ο B΄ στην επιστολή του συνοψίζοντας στο σημείο αυτό όλα όσα αναφέραμε πιο πάνω, όπως έκαναν οι προκάτοχοί μου, οι πάπες Στέφανος, Αδριανός και Λέων που ζήτησαν βοήθεια από τον Πεπίνο και τον Καρλομάγνο εναντίον των Λομβαρδών· και όταν τους ελευθέρωσαν τους μεταβίβασαν το imperium που κρατούσαν από τους Ελληνες. H αναφορά που υποθέσαμε πιο πάνω πως γίνεται στους ανθενωτικούς, σε άλλο σημείο της επιστολής είναι ρητή: «Οι Ελληνες είχαν εγκαταλείψει την Ενωση με την Εκκλησία της Ρώμης, όταν εσύ κατέκτησες την Κωνσταντινούπολη», γράφει επί λέξει ο πάπας στον Πορθητή, «δεν αποδέχονταν πλέον τις αποφάσεις της Συνόδου της Φλωρεντίας και έμεναν μέσα στην πλάνη. Οι απόψεις τους για το Αγιο Πνεύμα και το Καθαρτήριο δεν είναι σύμφωνες με την αληθινή πίστη».
Η ιστορική σημασία της επιστολής
Η επιστολή όπως είπαμε δεν επιδόθηκε ίσως ποτέ στον υπαρκτό αποδέκτη της· η συγγραφή της όμως και το δημοσιευμένο κείμενό της έμειναν ως ένα τεκμήριο των απόψεων, των αντιδράσεων καλύτερα, της Καθολικής Εκκλησίας στο modus vivendi που λίγους μήνες μετά την Αλωση βρέθηκε στην Ανατολή ανάμεσα στον Πορθητή και εκείνους (τους ανθενωτικούς) που επάνδρωσαν την Ορθόδοξη Εκκλησία. Εμεινε ως μια αντιπρόταση της Καθολικής Εκκλησίας στην πολιτική λύση της έμμεσης νομιμοποίησης που η Ορθόδοξη Εκκλησία προσέφερε στον νέο, μη χριστιανό, κυρίαρχο της Ανατολής. Αν όμως η επιστολή, μολονότι δεν επιδόθηκε, έγινε γνωστή, όπως υποθέσαμε, στον Πορθητή, ιστορική σημασία έχει και η σιωπή του. Δεν έγινε χριστιανός και φαίνεται πως δεν τον συγκλόνισε το γεγονός που του επισήμανε ο πάπας, ότι οι χριστιανοί υπήκοοί του είχαν λανθασμένες απόψεις για το «Αγιο Πνεύμα και το Καθαρτήριο». Αρκέστηκε προφανώς στην πολιτική λύση που είχε σχεδιαστεί μετά την Αλωση, η οποία του επέτρεπε να διατηρεί το θρήσκευμά του -νομιμοποιητική βάση της εξουσίας του για τους μουσουλμάνους υπηκόους του- και του έδινε μιαν έμμεση νομιμοποίηση, με την εμπλοκή του στα εκκλησιαστικά της Ορθόδοξης Εκκλησίας, για τους χριστιανούς υπηκόους του. Εχασε έτσι την ευκαιρία να γίνει ένας νέος Καρλομάγνος, «αυτοκράτορας των Ελλήνων και της Ανατολής» με τις ευλογίες της Καθολικής Εκκλησίας, και αρκέστηκε στον διττό ρόλο του χαλίφη αυτοκράτορα, με την Ορθόδοξη Εκκλησία -και ό,τι αυτή εξέφραζε, δηλαδή την κοινωνία των ορθόδοξων Ρωμιών- να επιβιώνει, με πολλές είναι αλήθεια θυσίες, στην Ανατολή μέσα στον κλοιό της νέας αυτοκρατορίας.
Πηγή: Καθημερινή
Δημοσίευση σχολίου